نشست رونمایی از ترجمه ایتالیایی کتاب «ادیان در خدمت انسان» با تاکید سخنرانان بر اهمیت نگاه گفتگویی امام موسی صدر و تعامل او با دیگر ادیان با حضور دکتر کارلو چرتی، رایزن فرهنگی سابق ایتالیا در ایران و دکتر رافائل مائوریلو، اسلام شناس معاصر ایتالیایی و ویراستار ترجمه ایتالیایی این کتاب و حجت الاسلام والمسلمین دکتر محمدرضا زائری، نویسنده و محقق حوزه دین و جامعه در مرکز فرهنگی شهر کتاب برگزار شد.
ضرورت گفتگوی ادیان در دهه های ۶۰ و ۷۰ در اروپا احساس شد
کارلو چرتی، ایران شناس و رایزن فرهنگی سابق ایتالیا در ایران نیز در این نشست گفت: گفتارهایی که در این کتاب ترجمه شده، سخنرانیهایی از امام موسی صدر است که همگی در بازه سالهای ۱۹۶۶ تا ۱۹۷۷ ایراد شده اند. در تاریخ اندیشه ما این سالها با کنگره واتیکان دوم برابر بود. همچنین در این سالها در اروپا نیز اتفاقات مهمی افتاد. جوانان بسیاری در کشورهای مختلف جمع شده و برای تغییر جهان خودشان تلاش کردند.
او افزود: در سال ۱۹۶۸ در فرانسه، ایتالیا و آمریکا جوانان بسیاری به ویژه دانشجویان به خیابانها آمده و به دنبال صلح و دیالوگ میان اقوام مختلف دنیا بودند. قوم و مذهب کاتولیک ایتالیا نیز در این سالها به دنبال مفهوم دیالوگ بود. پل ششم پس از کنگره واتیکان از کاتولیکها خواست که با روی گشاده به پیروان دیگر ادیان نگاه کنند و به سراغ آنها بروند. تا پیش از کنگره واتیکان دوم، کاتولیکها فکر می کردند که خدای آنها از خدای بقیه مهمتر است و نه تنها گفتگوی بین ادیان که حتی گفتگوی بین مذاهب هم رواج نداشت و ما حتی با ارتودوکسها جدال داشتیم.
چرتی ادامه داد: از واتیکان دوم به بعد همه فهمیدند که بدون گفتگوی ادیان هیچ آینده ای برای آنها وجود نخواهد داشت. وقتی شما می گویید الله و من می گویم دی یو و یهودیان می گویند یهوه، قاعدتا از هم دور خواهیم شد، اما وقتی هرکدام از ما خدا را به زبان خودمان ترجمه کنیم، به هم نزدیک خواهیم شد. من فکر می کنم که کتاب امام موسی صدر نیز در همین معناست.
رایزن فرهنگی سابق ایتالیا در ایران همچنین با اشاره به اهمیت تکثر دینی در لبنان گفت: مرز میان اسلام و مسیحیت در خاورمیانه است. در ایران مسیحیان و آشوریان زندگی می کنند. در اروپا نیز به ویژه در آلبانی و بوسنی، مسلمانان زیادی مقیم هستند. لبنان، سنتزی از همه ادیان است، این کشور هم کوچک است و هم بین دریای مدیترانه و خاورمیانه قرار دارد و هم شیعیان، اهل سنت، مسیحیان ارتدوکس و کاتولیک و دروزیها و… در کنار هم زندگی می کنند. این کشور یک رزومه است از همه مشکلاتی که در جهان امروز وجود دارد.
در وضعیت فعلی دو راه داریم: راه امام صدر یا راه جنگ
چرتی در بخش دیگری از سخنان خود با تاکید بر ملیت ایرانی امام موسی صدر گفت: امام صدر به عنوان فردی ایرانی در دوره ای به لبنان رفت که پان عربیسم رواج داشت. در این دیدگاه اصولا ایرانیان را در زمره جمعیت جهان اسلام نمی دانستند. امام صدر به لبنان رفت و دوباره قوم شیعه را که ضعیف ترین قوم آن روز لبنان بود، زنده کرد.
او اضافه کرد: فکر امام موسی صدر این نبود که شیعه را در لبنان برای جنگ با یهودیان و مسیحیان زنده کند. او اعتقاد داشت که باید قوم شیعه را برای گفتگو با ادیان دیگر زنده کنم. مهم این است که فکر و اندیشه امام موسی صدر نشان داد که پیروان همه ادیان می توانند کنار یکدیگر قوی باشند و باهم رشد کنند.
چرتی در ادامه با اشاره به اینکه معتقدان پان عربیسم امام صدر را ربودند، گفت: امام صدر سال ۱۹۷۸ به لیبی می رود. بر این کشور یک دیکتاتور حکومت می کرد که فعال پان عربیسم بود. قذافی نه برای کشور خودش و نه برای صلح در خاورمیانه شخصیت مناسبی به شمار نمی آمد. او امام صدر را از جهان اسلام گرفت و زندانی کرد. امام صدر اگر می توانست به لبنان بازگردد، جنگ داخلی این کشور طولانی نمی شد.
چرتی با یادآوری این نکته که خاورمیانه در وضعیت فعلی شبیه به لبنان در زمان ربودن امام موسی صدر است، عنوان کرد: اکنون در خاورمیانه در بزنگاه جنگ هستیم و همه بر ضد یکدیگرند. معاندان از خارج خاورمیانه به منطقه می آیند تا کشورهای مسلمان را ضعیف کنند. در این وضعیت ما دو راه داریم: نخست راه امام موسی صدر و دیگری راه جنگ. در این برهه نیاز است که همه روشنفکران به تاسی از امام موسی صدر، برای رخ ندادن جنگ و درگیری فعالیت کنند.
ائمه ما «دیگری پذیر» بودند
حجت‌الاسلام محمدرضا زائری در این نشست با اشاره به پژوهشهای خود برای سخنرانیهای مذهبی در عزاداریهای محرم گفت: من متوجه شدم که ائمه معصومین و اهل بیت بسیار راحت از «دیگری» سخن نقل می کنند. ائمه ما دیگری ستیز نبودند. ما چقدر توصیه و حدیث داریم که علم را فرا بگیرد حتی اگر در چین باشد. چقدر حدیث داریم که اندیشه و خرد، گمشده مومن است و هر کجا که سرچشمه حکمت است مومن باید به آنجا برود.
وی افزود: بارها از خودم پرسیده ام که چرا ما اینقدر دیگری ستیز و دیگری گریز شده ایم؟ حتی در بحارالانوار حدیثی داریم با این مضمون که گاهی دعای یهودی در حق شما مستجاب می شود. یهودیت از آنجا اهمیت دارد که ما بیشترین درگیری را با آنها داشته و داریم. حدیث به ما می گوید که نباید دعای هیچ یک از بندگان خدا را ناچیز شمرد.
مساله امام موسی صدر، انسان سازی بود
زائری ادامه داد: ما در دوره های مختلف تاریخ در معرض هجوم و ستیز بودیم و شاید این یک دلیل برای دیگری ستیزی ما باشد. همچنین از دوران صفویه که قدرت را در دست گرفتیم دیگر اختیار مطلق در دست ما بود و نیاز به دیگری نداشتیم. این «دیگری» که می توانست هویت ما را برجسته کند، ناخواسته حذف شد.
زائری در بخش دیگری از سخنان خود با اشاره به این نکته که برای امام موسی صدر انسان سازی اهمیت داشت، گفت: امام موسی به دنبال آمارسازی برای مسلمان کردن مردم نبود. در لبنان یکی از دوستان مسیحی امام موسی صدر می گفت: «وقتی او صحبت میکرد من احساس می کردم که انگار یک کشیش مسیحی با من صحبت می کند.» اهل سنت، دروزیها و… هم همین حال را نسبت به امام موسی صدر داشتند. پیروان ادیان دیگر در لبنان احساس می کردند که امام موسی صدر آمده که کاملترشان کند نه اینکه چیزی از آنها بگیرد.
این کتاب به ما می آموزد که چگونه بدون حذف خودمان با دیگری دیالوگ کنیم
پژوهشگر حوزه دین و فرهنگ عنوان کرد: ما ایرانیها هیچگاه در طول تاریخ مانند امروز در معرض مواجهه با «دیگری» نبوده ایم. در این بزنگاه تاریخی که ارتباط با «دیگری» برای ما اهمیت پیدا کرده، اندیشه امام موسی صدر و کتاب «ادیان در خدمت انسان» باید به کتاب بالینی ما تبدیل شود. این کتاب به ما می آموزد که چگونه بدون حذف خودمان با دیگری دیالوگ کنیم. فقط در این حالت است که دیالوگ و گفتگو، سازنده و رشد دهنده می شود.
امام صدر نیروهایی برای محبت و مهربانی کردن تربیت می کند
وی با اشاره به این نکته که باید ادبیات فرادینی را نیز بیاموزیم، اظهار کرد: نسل جدید و فرزندان ما، دیدگاههای ما را نسبت به دین ندارند و ما باید ادبیات مناسب برای گفتگو با آنها را پیدا کنیم. امام موسی صدر در جمع فارغ التحصیلان پرستاری در لبنان که از همه طوایف بودند، می گوید که در دنیایی که همه لشگر تربیت می کنند برای اسلحه به دست گرفتن، جنگیدن و کشتن، ما لشگر تربیت کردیم برای دوستی و مهربانی. او می گوید که شما پرستاران سرباز محبت، انسان دوستی و مهربانی هستید. یعنی فرقی نمی کند که سنی هستی یا شیعه، تو پرستار هستی و باید مهربانی را منتشر کنی.
مطرح نشدن دیدگاه مخالفان موجب ضعیف شدن اندیشه ما شد
زائری در بخش دیگری از سخنان خود بر ضرورت احترام به اندیشه مخالف تاکید کرد و گفت: شهید مطهری در یکی از گفتارهای خود اشاره کرده که اختلاف و تنوع لازمه پیشرفت است. امام موسی صدر هم می گوید که اگر لبنان نبود ما باید برای پیشرفت شرایطی مانند لبنان را ایجاد می کردیم.
او افزود: یکی از بلاهایی که ما با دست خودمان بر سر خود آوردیم این بود که نگذاشتیم دیدگاههای دیگران مطرح شود. این مطرح نشدن دیدگاه مخالف، باعث شد تا ما ضعیف شویم. امروز بسیاری از نوجوانان و جوانان متدین ما دچار مشکل هستند چون فرصت پرسش و چالش طرح دیدگاههای دیگری را نداشتند. ما اجازه ندادیم که بسیاری از اندیشه ها و فکرها مطرح شود، در حالی که اگر مطرح می شد، مجبور بودیم که فکر و اندیشه خود را بازسازی کنیم و این موجب پیشرفت ما می شد.
آگاهی از زبان مبدا و مقصد برای ترجمه آثار امام موسی صدر کافی نیست
رافائل مائوریلو، ناظر و ویراستار ترجمه ایتالیایی کتاب «ادیان در خدمت انسان» نیز در این نشست گفت: من عضو هیات علمی دانشگاه علامه طباطبایی هستم و در دو دانشکده ادبیات و علوم انسانی و الهیات تدریس می کنم. میتوان گفت که کار در این دو دانشکده برای به ثمر رسیدن این کتاب تاثیر بسیار مهمی داشت.
او افزود: من هم عربی و هم فارسی می دانم، اما گفتم شاید فرصت انجام کار را نداشته باشم. برای همین پیشنهاد دادم که مترجمی معرفی کنم تا زیر نظر خودم کار را ترجمه کند. در نهایت نیز به یکی از دوستانم، میرکو کولئونی پیشنهاد دادم که زبان شناس و اسلام شناس و البته متخصص اهل سنت است.
مائوریلو با اشاره به این نکته که در ترجمه آرا و افکار امام موسی صدر به دیگر زبانها باید جریان رایج فکری، سیاسی و فرهنگی آن دوره را نیز مدنظر قرار داد، گفت: بسیاری از متونی که اکنون از امام موسی صدر در دسترس است، در اصل سخنرانیهای اوست و قاعدتا آنها در گفتار بیان شده، بنابراین ویرایشی روی آنها در کار نبوده است. همچنین باید به سال و حتی ماه سخنرانی نیز توجه داشت. امام صدر در برخی از سخنرانیهای خود نکاتی را مراعات کرده که بر اساس آنها افعالش تغییر پیدا می کند. به عنوان مثال اگر در زمان جنگ داخلی سخنرانی داشت طوری صحبت می کرد که انگار جنگ تمام شده است.
مائوریلو اضافه کرد: مشکلات زیادی از زبان عربی گریبانگیر مترجم در این گفتارها شدند. بارها رخ داده که جملات تمام نمی شوند. حتی معانی برخی سخنرانیها در برخی از ماهها تفاوت می کند. به همین دلایل ترجمه های فرانسه و اسپانیایی هم مشکلاتی دارند. بنابراین آگاه بودن از دو زبان مبدا و مقصد و همچنین تخصص اسلام شناسی، برای ترجمه آثار امام موسی صدر کافی نیست. اما ما تمام تلاش خود را به کار بردیم تا متن ترجمه به مقصود امام موسی صدر نزدیک باشد.
این دین‌شناس معاصر در بخش دیگری از سخنان خود به عدم توجه جدی ایرانیان به تاریخ اشاره کرد و گفت: در ایتالیا تاریخ محوریت دارد، اما در ایران به فلسفه و علم کلام اهمیت بیشتری می دهند. این دو در تضاد هستند و در واقع در ایران تاریخ را چندان جدی نمی گیرند. ما در بسط اندیشه امام موسی صدر باید توجه کنیم که نخست اندیشه ایشان به چه کار می آید و دیگر اینکه چگونه در جایگاه تاریخی، خود این اندیشه را بررسی کنیم.
باید به اندیشه های صدر، بهشتی و مطهری باز گردیم
مائوریلو در بخش دیگری از سخنان خود به ضرورت بازگشت و توجه به اندیشه های متفکرانی چون امام موسی صدر، شهید آیت الله بهشتی و شهید آیت الله مطهری اشاره کرد و ادامه داد: من در روند ترجمه و اصلاح آن تصمیم گرفتم که در مواردی بر خلاف اندیشه امام موسی صدر عمل کنم. به عنوان مثال امام صدر اعتقاد دارد که واژه «الله» نباید ترجمه شود امام من تصمیم گرفتم که آن را به خدا ترجمه کنم و به نظرم این ترجمه ضرورت داشت.
او افزود: همچنین ترجمه واژگان عربی را که معنای خاص داشتند یا معنای آنها مشخص نبود نویسه گردانی کردم و همچنین پانوشتهای بسیاری در متن آوردم به ویژه آنجا که امام صدر به قرآن و حدیث ارجاع می دهد. این در صورتی است که ترجمه های دیگر پانویس نداشتند.
مائوریلو اضافه کرد: اینکه چرا برای مخاطبان ایرانی و ایتالیایی اندیشه امام موسی صدر مهم است، با مطالعه سخنرانی «ادیان در خدمت انسان» مشخص می شود. با مطالعه این سخنرانی همچنین به جایگاه اسلام به عنوان دین پی خواهیم برد. ما آنقدر فضا را سیاسی کردیم که فراموشمان شده دین چه قابلیتهایی دارد. ما فراموش کردیم که اسلام از ابتدا با مسیحیت و یهودیت در ارتباط بود و امام موسی صدر در دوران جدید بیانگر این رابطه است.
مائوریلو در پایان گفت: متفکرانی چون امام موسی صدر، آیت الله بهشتی و آیت الله مطهری همگی بر ضرورت گفتگو تاکید داشتند. ما باید به اندیشه های آنها بازگردیم. این متفکران به‌ویژه امام موسی صدر، از مهمترین متفکران معاصر هستند و برای من ضرورت گفتگو و تاکید بر جایگاه اسلام را به عنوان دین تبیین کردند.